Του Αλέκου Α. Ανδρικάκη andrikakis@patris.gr
Τα δάνεια του 1928 που κλήθηκε να πληρώσει ο λαός, ο ξεσηκωμός των Κρητικών για την άγρια φορολογία, η πυρπόληση των φορολογικών γραφείων, η μεγάλη συγκέντρωση του Ηρακλείου και η ανάληψη της διοίκησης της πόλης από το λαό.
Η αποκήρυξη των τοπικών βουλευτών.
Τα συλλαλητήρια σ’ όλο το νησί, επί μήνες, που οδήγησαν σε πανελλήνιο αντικυβερνητικό κίνημα και την πτώση της συμμαχικής κυβέρνησης
 |
Το κράτος με τη μορφή ληστών και πάνοπλων χωροφυλάκων γυρίζει στην Κρήτη για την είσπραξη των φόρων από τους φτωχούς Κρητικούς. Γελοιογραφία του Ν. Καστανάκη τις ημέρες των κρητικών συλλαλητηρίων (“Η Πρωία”, 2 Φεβρουαρίου 1928)
 |
Ο γενικός διοικητής Κρήτης Τίτος Γεωργιάδης, ένας από τους 62 Μάρτυρες που εκτέλεσαν οι Γερμανοί τον Ιούνιο του 1942. Διαχειρίστηκε το πρώτο δύσκολο διάστημα της εξέγερσης του κρητικού λαού, παραιτήθηκε γύρω στις 10 Φεβρουαρίου και αντικαταστάθηκε από το στρατηγό Γεώργιο Κατεχάκη -Καπετάν Ρούβα (δεξιά) στις 7 Μαρτίου
Αρχές του 1928, μια εποχή με πολλά χαρακτηριστικά όμοια με τα σημερινά. Η Ελλάδα βρισκόταν μπροστά σε μια χρεοκοπία, εξαιτίας τόσο των προηγούμενων κυβερνητικών χειρισμών, αλλά και των διαρκών πολεμικών συγκρούσεων στους οποίους είχε εμπλακεί η χώρα επί μια δεκαετία (1912-1922). Ήταν και τότε εποχή με μνημόνια και μορφές διεθνούς επιτήρησης από τους Ευρωπαίους «συμμάχους» και τις ΗΠΑ, που δεν απέτρεψαν τη χρεοκοπία, η οποία ήλθε τον Μάιο του 1932, όταν ο Ελευθέριος κήρυξε παύση πληρωμών.
Η «λύση» και τότε η ίδια, αδιέξοδη πολιτική, που σήμερα εφαρμόζεται. Στόχος ήταν να πληρώσουν τα εύκολα θύματα, που δεν έφταιγαν. Ο απλός Έλληνας. Ο φτωχός λαός. Ο εργαζόμενος, ο αγρότης, ο μικρός έμπορος και βιοτέχνης. Φόροι επί φόρων, έκτακτοι και τακτικοί, χαράτσια σχεδόν καθημερινά. Η οργή του κόσμου μέρα με τη μέρα μεγάλωνε.
Και τότε η οργή έγινε ένα ανεξέλεγκτο ποτάμι θυμωμένων ανθρώπων, που σάρωσε τα πάντα! Ένα ανοργάνωτο, αρχικά, κίνημα που ξεκίνησε από την Κρήτη και επεκτάθηκε σε όλη την Ελλάδα! Επί μήνες, από τα μέσα του Γενάρη του 1928, μέχρι την άνοιξη συγκλόνισε το νησί. Τον κλονισμό αυτό αισθάνθηκε ολόκληρη η χώρα, όσο περνούσε ο χρόνος. Και μετατράπηκε σε πολιτικό κίνημα που οδήγησε στην ανατροπή της κυβέρνησης και στην επιστροφή του Ελευθερίου Βενιζέλου στην κυβερνητική εξουσία, στην τελευταία του θητεία ως πρωθυπουργού, την περίοδο 1928-32. Μια πρωθυπουργία πάντως που απείχε πολύ από τις προηγούμενες σε σχέση με τα κοινωνικοπολιτικά της χαρακτηριστικά. Ο Βενιζέλος στην τελευταία του πρωθυπουργία ήταν υπερβολικά συντηρητικός, ακύρωσε πολλά εμφανιζόμενα στοιχεία του κοινωνικού προοδευτισμού του, δεν στηρίχτηκε στο λαό, θεσμοθέτησε ακόμη και αυταρχικούς νόμους, όπως το ιδιώνυμο σε βάρος των κομμουνιστών. Η Ελλάδα, εξαιτίας των πολιτικών της προηγούμενης αλλά και αυτής της περιόδου, μπήκε σε μια περίοδο που οδήγησε τελικά στη φασιστική δικτατορία Μεταξά, με την κατάργηση ακόμη και των στοιχειωδών δημοκρατικών δικαιωμάτων. Τότε που γέμισαν οι φυλακές και τα ξερονήσια με χιλιάδες αριστερούς και δημοκρατικούς πολίτες και στο δρόμο κυκλοφορούσαν οι άνθρωποι μόνο αν είχαν άδεια της νεολαίας του Μεταξά, της φοβερής και τρομερής ΕΟΝ, η οποία έφτασε ακόμη και στο σημείο να ελέγχει και να εκδίδει τα σχολικά βιβλία!
Η εποχή του 1927-28 έμοιαζε σε πολλά με τη σημερινή. Σα να την είχαν «διαβάσει» οι σημερινοί πολιτικοί και αναζήτησαν ανάλογες «λύσεις» και «συνταγές» στα σημερινά οικονομικά και πολιτικά αδιέξοδα. Το ελληνικό οικονομικό πρόβλημα ήταν τεράστιο, φορτωμένο όχι μόνο εξαιτίας των μακροχρόνιων πολέμων (Βαλκανικοί, Πρώτος Παγκόσμιος, Μικρασιατική Εκστρατεία) και της Μικρασιατικής Καταστροφής, αλλά και από την κακοδιαχείριση του πολιτικού συστήματος. Η Ελλάδα κατέρρεε εν μέσω των οικονομικών αλλά πολιτικών προβλημάτων. Τα τοκογλυφικά δάνεια από το παρελθόν, αλλά και τα νέα, ήταν θηλιά.
Στη χώρα κυβερνούσε τότε η δεύτερη συμμαχική, πολυκομματική, κυβέρνηση υπό τον άλλοτε αρμοστή της Κρήτης Αλέξανδρο Ζαΐμη. Ο Ζαΐμης είχε αναλάβει, μετά τις εκλογές της 4 Δεκεμβρίου 1926, στις οποίες οδηγήθηκε η χώρα με την πτώση της δικτατορίας του Γεωργίου Κονδύλη, επικεφαλής μιας θεωρούμενης οικουμενικής κυβέρνησης. Στην πρώτη του κυβέρνηση, αμέσως μετά τις εκλογές, συμμετείχαν τρία βενιζελογενή κεντρώα κόμματα (του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, του Γεωργίου Καφαντάρη και του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου) και δύο αντιβενιζελικά δεξιά (το Λαϊκό του Παναγή Τσαλδάρη και οι ακροδεξιοί Ελευθερόφρονες του Ιωάννη Μεταξά). Η δεύτερη συμμαχική κυβέρνηση ανέλαβε στις 22 Αυγούστου 1927, μετά την αποχώρηση του Λαϊκού Κόμματος. Συμμετείχαν όλοι οι υπόλοιποι. Την εποχή που ξέσπασαν τα γεγονότα της Κρήτης, στα μέσα Ιανουαρίου 1928, στην εξουσία ήταν η δεύτερη συμμαχική κυβέρνηση Ζαΐμη. Υπουργός των Οικονομικών ήταν ο Καφαντάρης, Γεωργίας ο Παπαναστασίου, Συγκοινωνιών ο Μεταξάς, Εξωτερικών ο Μιχαλακόπουλος. Το υπουργείο Εσωτερικών είχε ο ίδιος ο Ζαΐμης, καθώς είχε την ευθύνη και της δημόσιας τάξης στη χώρα.
Η «λύση» που βρέθηκε ήταν ένα ακόμη μεγάλο δάνειο, από την Αμερική αυτή τη φορά, μέσω μιας συμφωνίας που μοιάζει πολύ με τα σημερινά μνημόνια… Με επιτήρηση, στην ουσία, της ελληνικής οικονομίας από τους ξένους και τον τραπεζικό οίκο Χάρμπο, μέσω του οποίου δινόταν το δάνειο. Η Ελλάδα θα υποχρεωνόταν να πληρώσει 330% μεγαλύτερο ποσό, ενώ οι μεγάλες αμερικανικές εταιρείες άρχισαν να εισβάλουν στη χώρα. Κατά ιστορική σύμπτωση, δύο ημέρες πριν η Ελλάδα υπογράψει την πρώτη μεγάλη αμερικανική οικονομική εισβολή στη χώρα, από τις Μοίρες ξεκινούσε η μεγάλη αντιφορολογική εξέγερση της Κρήτης.
Ο λαός, που πληθυσμιακά είχε μεγαλώσει μετά και την έλευση των προσφύγων, κυριολεκτικά πεινούσε, ενώ η κυβέρνηση τον υποχρέωνε να πληρώσει και πάλι τα σπασμένα. Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν την Μικρασιατική Καταστροφή οι έμμεσοι φόροι (οι πιο άδικοι, καθώς αυτοί πληρώνονται το ίδιο και από το φτωχό και από τον πλούσιο) έφταναν τα 370 εκατομμύρια δραχμές, το 1926 έφτασαν τα 3,370 δισεκατομμύρια και το 1927 τα 5,9 δισεκατομμύρια! Την ίδια χρονιά (1927) οι άμεσοι φόροι, δηλαδή αυτοί που ο καθένας θα έπρεπε να πληρώνει ανάλογα με το εισόδημά του, άρα οι πλούσιοι το μεγάλο μέρος, ήταν μόλις 700 εκατομμύρια, ενώ είχαν εισπραχθεί τα 270 απ’ αυτά!
Δεν ήταν όμως μόνο αυτές οι φορολογικές ανισότητες. Οι αγρότες, που ήταν η μεγαλύτερη τότε κοινωνική ομάδα, και η συντριπτική πλειοψηφία του κρητικού πληθυσμού, υποχρεώνονταν να πληρώνουν τη δεκάτη, έναν ειδικό φόρο που έφτανε στο 20% του εισοδήματός τους. Ενώ, ειδικά στο Ηράκλειο, κάθε φορά που έμπαιναν στην πόλη, από την Πύλη Παντοκράτορα (Χανιώπορτα, δυτική πύλη εισόδου) με προϊόντα για την αγορά, πλήρωναν τέλη στο δήμο. Στην ουσία πλήρωναν φόρους και τέλη για κάθε κίνησή τους. Την εποχή εκείνη το υπουργείο Οικονομικών ζητούσε να πληρώσουν και αναδρομικούς φόρους, από το 1921. Το κυνηγητό σε βάρος των φορολογουμένων ήταν ανηλεές καθώς οι εφοριακοί υπάλληλοι έπαιρναν ποσοστό για κάθε φόρο που βεβαίωναν!
Επομένως, στον ελληνικό λαό υπήρχε μια έντονη δυσαρέσκεια όχι μόνο για τη βαριά φορολογία, αλλά και για το γεγονός ότι εκείνοι που έπρεπε δεν πλήρωναν.
Η αντιφορολογική εξέγερση της Κρήτης ήταν επί μήνες στα πρωτοσέλιδα της εποχής, παρά το γεγονός ότι ταυτόχρονα εξελίσσονταν συνταρακτικά γεγονότα, πολιτικά και οικονομικά. Η Ελλάδα είναι στα πρόθυρα της πτώχευσης, αναζητά κι εξασφαλίζει νέο δάνειο από την Αμερική, δέχεται πιέσεις από τους δανειστές, οι οποίοι στην ουσία την θέτουν υπό την εποπτεία τους. Παράλληλα, αποκαλύπτονται σκάνδαλα, ένα απ’ αυτά με πρωταγωνιστή τον Μεταξά που ως υπουργός Συγκοινωνίας αναθέτει με αδιαφανείς όρους σε εταιρεία την οδοποιία της χώρας έναντι ενός τεράστιου ποσού. Προκαλείται κρίση στην πολυκομματική κυβέρνηση Αλέξανδρου Ζαΐμη, παραιτούνται υπουργοί, με πρώτο τον Γεωργίας Αλέξανδρο Παπαναστασίου, που βγαίνει πλέον ως κεντρική αιχμή της αντιπολίτευσης. Στην επικαιρότητα είναι και σκάνδαλα σε βάρος των προσφύγων και της γης που τους διανέμεται. Ενώ την ίδια εποχή πραγματοποιείται η δίκη του δικτάτορα Πάγκαλου.
Τα γεγονότα της Κρήτης ξεκίνησαν με την πυρπόληση του φορολογικού γραφείου Μοιρών από απεγνωσμένους αγρότες, άγρια φορολογούμενους. Ακολούθησαν καταστροφές και πυρπολήσεις και άλλων φορολογικών γραφείων, δημόσιων ταμείων, τηλεγραφείων και κοινοτικών γραφείων, στη Νεάπολη, το Τζερμιάδω, τη Σητεία, τα Χανιά και σε άλλα μέρη.
Στις εφημερίδες καθημερινά αναγράφονταν και τερατώδη ψέματα για να συκοφαντηθεί ο αγώνας του κρητικού λαού. Για παράδειγμα, γράφηκε ότι οι εξεγερμένοι είχαν δολοφονήσει το νομάρχη Ηρακλείου Εμμανουήλ Λυδάκη, ή, σε άλλες περιπτώσεις, ότι κρατούσαν όμηρους τον γενικό διοικητή Κρήτης Τίτο Γεωργιάδη και το νομάρχη Ηρακλείου.
Η κυβέρνηση αρχικά, για να ηρεμήσει τα πνεύματα, απάντησε με ψεύτικες υποσχέσεις. Ότι θα υπήρχε ελάφρυνση της φορολογίας στους πιο φτωχούς. Αλλά όταν αυτό δεν παγίδεψε τους Κρήτες, που συνέχισαν τις μεγάλες κινητοποιήσεις, επιχειρήθηκε σκληρή κυβερνητική απάντηση. Πάρθηκαν έκτακτα μέτρα με την αποστολή στην Κρήτη μονάδων στρατού και χωροφυλακής. Ακολούθησαν συλλήψεις στις πόλεις και τα χωριά. Ανάμεσα στους συλληφθέντες ήταν το γενικός γραμματέας του ΕΚΗ Νίκος Σφακιανάκης και το ιστορικό στέλεχος του ΚΚΕ Στέλιος Παπαδομιχελάκης, κοινοτάρχης τότε του Μαράθου. Ο αυταρχικός τρόπος που η κυβέρνηση πάντως αντιμετώπισε ένα δίκαιο αγώνα, προκάλεσε, όπως ήταν φυσικό, την έντασή του και την επέκταση σε όλη την Ελλάδα.
Οι Κρήτες αποκήρυξαν τους κυβερνητικούς βουλευτές, που κατηγορήθηκαν ότι αντί να είναι δίπλα στο λαό, αποφάσιζαν όλο και σκληρότερα μέτρα σε βάρος των φτωχών, ενώ την ίδια ώρα εκείνοι πλούτιζαν! Στο Ηράκλειο ο βουλευτής Γεώργιος Κοκκινάκις, που ήταν από τους σφοδρούς πολέμιους των κινητοποιήσεων, κατηγορήθηκε ευθέως για ρουσφετολογική πολιτική και πλουτισμό. Το πρόβλημα εξελίχθηκε σε κυβερνητικό.
Προκλήθηκε ρήγμα στη συνοχή της πολυκομματικής κυβέρνησης Ζαΐμη, η οποία «φορτωμένη» από την οικονομική πολιτική και τα σκάνδαλα, παρέπαιε. Και στις 3 Φεβρουαρίου έπεσε, για να συγκροτηθεί και πάλι, χωρίς τον Παπαναστασίου αυτή τη φορά. Ενώ στις 4 Ιουλίου 1928 έπεσε οριστικά και ανέλαβε ο Βενιζέλος, που πάντως είχε κατηγορηθεί (μάλλον αβάσιμα) ότι ενίσχυε το κίνημα αντίδρασης του λαού. Ανάμεσα στις πολιτικές κινήσεις που έγιναν από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη ήταν να τοποθετήσει στις 8 Φεβρουαρίου ως υπουργό Εσωτερικών τον βουλευτή Ηρακλείου Γεώργιο Μαρή, πολιτικό φίλο του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου, ηγέτη ενός εκ των κεντρώων κομμάτων που συμμετείχαν στην κυβέρνηση. Ο Μαρής, πάντως, αντί να ηρεμήσει τα πνεύματα και να μπορέσει να συνεννοηθεί με τους συμπατριώτες του, εμφανίστηκε είτε να τους παραπλανά είτε να τους απειλεί. Έτσι μέρα με τη μέρα οι κινητοποιήσεις κορυφώνονταν.
Ανάμεσα στις πολιτικές συνέπειες των γεγονότων ήταν η παραίτηση του γενικού διοικητή Κρήτης Τίτου Γεωργιάδη, εθνομάρτυρα του αγώνα κατά των Γερμανών, αδελφού του μάρτυρα δημάρχου του Ηρακλείου Μηνά Γεωργιάδη. Ο Τίτος, μαζί με τον Μηνά και τον αδελφό τους Μανώλη, αλλά και άλλους 59 Ηρακλειώτες, εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς τον Ιούνιο του 1942. Τον Γεωργιάδη διαδέχτηκε ο στρατηγός Γεώργιος Κατεχάκης, ο Καπετάν Ρούβας των μακεδονικών αγώνων, αργότερα υπουργός Στρατιωτικών της τελευταίας κυβέρνησης Βενιζέλου.
«Υποκίνηση»
Μερικοί που δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να εξηγήσουν τους πραγματικούς λόγους αυτού του διαρκούς λαϊκού ξεσπάσματος, προσπάθησαν να δώσουν στο ελληνικό κοινό ερμηνείες που βόλευαν: άλλοι από τους δημοσιογράφους έγραψαν για προσπάθεια της Κρήτης να επιστρέψει στο καθεστώς αυτονομίας, άλλοι ότι οι Κρήτες υποκινήθηκαν από τους Βενιζελικούς κι άλλοι από τους κομμουνιστές. Γράφηκε ακόμη κι ότι πίσω από την κρητική εξέγερση βρίσκονταν οπαδοί του άλλοτε δικτάτορα Θεόδωρου Πάγκαλου, παππού του σημερινού στελέχους του ΠΑΣΟΚ και πρώην αντιπροέδρου της κυβέρνησης. Ουδείς μπορούσε να φανταστεί ότι ένας φτωχός άνθρωπος, απελπισμένος επειδή του δεσμεύουν τη ζωή και το μέλλον των παιδιών του, μπορεί να φτάσει στα άκρα, αφού δεν έχει να χάσει τίποτε. Και δεν χρειάζεται υποκινήσεις ή άλλες σκέψεις για να ξεσηκωθεί.
Πρώτες συγκεντρώσεις
από το ΕΚΗ και στο Πέραμα
Η βαριά φορολογία που είχε επιβληθεί στα φτωχά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας φυσικά προκαλούσε ήδη αντιδράσεις. Οι συνδικαλιστικοί φορείς των ναυτεργατών, των υφαντουργών και άλλων εργατών διαμαρτύρονταν τόσο για την υψηλή φορολογία, όσο και για τα μικρά μεροκάματα, αλλά και τη γενικότερη οικονομική πολιτική. Μεμονωμένες αντιφορολογικές κινήσεις κατά της δεκάτης και άλλων σκληρών φόρων είχαν εκδηλωθεί ήδη στη Λακωνία και την Κέρκυρα, ενώ από τον Νοέμβριο του 1927 εκδηλώθηκαν κινήσεις στα Χανιά. Όμως οι διαμαρτυρίες δεν πήραν μαζική μορφή. Στην Κρήτη άρχισε να μαζικοποιείται το κίνημα διαμαρτυρίας από τις 15 Ιανουαρίου, όταν επαγγελματικοί φορείς προχώρησαν στην έκδοση ψηφισμάτων. Εκείνη την ημέρα πραγματοποιήθηκε συλλαλητήριο στο Πέραμα Μυλοποτάμου και στο Ηράκλειο συγκέντρωση στην αίθουσα του κινηματογράφου «Πουλακάκη» με πρωτοβουλία του Εργατικού Κέντρου.
Στο ψήφισμα του Περάματος η φορολογία χαρακτηριζόταν επαχθέστατη και τονιζόταν ότι ο λαός βρισκόταν σε πλήρη απόγνωση. Όπως αναφερόταν σ’ αυτό το πρώτο συλλαλητήριο, ο λαός του Περάματος:
-Διαμαρτύρεται «κατά της ανηκούστου και επαχθεστάτης φορολογίας».
-Ζητά την ελάττωση της φορολογίας ώστε να ανακουφιστεί και ν’ αναπνεύσει ο πενόμενος λαός, ελάττωση των τόκων από την παλιά φορολογία σε ποσοστό 80%, αναστολή για μια πενταετία της πληρωμής των χρεών προς τις τράπεζες ή ιδιώτες.
-Αποκρούει με αγανάκτηση κάθε νέα φορολογία.
-Ζητά από τη βουλή και την κυβέρνηση την αναστολή της πληρωμής των καθυστερούμενων φόρων εξαιτίας της οικονομικής κατάστασης του λαού.
Επίσης το συλλαλητήριο του Μυλοποτάμου ζητούσε να καταργηθούν οι περιττές θέσεις στο δημόσιο, επειδή και τότε το ρουσφέτι, που τελικά πλήρωνε ο απλός λαός, πήγαινε σύννεφο…
Προσοχή! Αυτό το άρθρο έχει συνέχειες ...
Η αντιφορολογική εξέγερση των Κρητικών που ανέτρεψε την κυβέρνηση Ζαΐμη
